De ban van Spinoza (1656) 1

dinsdag 29 mei 2007

Kort geleden las ik de tekst van een historische promovendus, waarin hij melding maakt van de ban van Spinoza waarbij die uit de joodse gemeenschap gezet werd. Die ban zou illustratief zijn voor de afkeer van de georganiseerde orthodoxieën, in dit geval de Portugees-joodse orthodoxie, voor de vrijdenkerij en ideeën van Spinoza.

Nu, dat afwijzen-in-het-algemeen is duidelijk.

Maar daar heeft die ban niets mee te maken. Het doet aan het belang en de grootheid van Spinoza geen jota af wanneer men erkent dat we hier te maken hebben met een geval van mythevorming, zichtbaar in de tekst van genoemde promovendus, en in het algemeen bij vele historici.

Hoe kom ik aan mijn nogal stellige mening? Anton Bossers zette mij op het juiste spoor: in eerste instantie een artikel door Odette Vlessing die al in 2003 een artikel publiceerde over de precieze gang van zaken rond die ban (1).

Mevrouw Vlessing, archivaris, heeft alle archivalische documenten bijeengehaald en onderzocht. Zij vond buiten de reeds bekende bescheiden een groot aantal notariële documenten die meer licht werpen op deze excommunicatie. Het blijkt dat deze ban het gevolg is geweest van allerlei economische transacties door en rond Spinoza, waarbij het gedrag van Spinoza door de Parnassim (leiders) van de Portugees-joods gemeenschap niet geaccepteerd werd. Er is in die documenten geen spoor van verwijzing naar filosofische onenigheid.
Het betoog van mevrouw Vlessing is zakelijk, en zeer goed onderbouwd. Herkauwer ziet geen enkele reden aan haar stelling te twijfelen. En passant worden, in ket kader van deze nieuwe feiten, enkele andere dingen naar het rijk der fabelen verwezen, en een acceptabele suggestie gedaan voor de reden waarom Spinoza juist naar Rijnsburg verhuisde
Er kan dus een historische mythe uit de weg geruimd worden.

Morgen nog een kleine toevoeging bij dit alles.

(1) ‘The Excommunication of Baruch Spinoza: A Struggle between Jewish and Civil Law.’ In: Jonathan Israel, Reinier Salverda (eds.), Dutch Jewry: its history and secular culture (1500-2000). Leiden 2002, p. 141-172. - Titel volgens de inhoudsopgave; in het boek zelf heeft het artikel de titel: ‘The Excommunication of Baruch Spinoza: The Birth of a philosopher’.