Israel: In strijd met Spinoza (2007)

donderdag 12 juli 2007

Jonathan Israel beëindigde zijn fellowship bij de Koninklijke Bibliotheek Den Haag met de publicatie, enkele weken geleden, van In strijd met Spinoza. Het failliet van de Nederlandse Verlichting (1670-1800).

Israel begint met een karakterising van de Verlichting in de Republiek rond 1750: meer sociaal en ethisch van aard dan politiek. Rond 1776 zet een radicalisering in. Israel bespreekt hoe nadien in het politieke het beginsel als argument steeds meer belangrijk wordt; niet: het precedent. En passant bespreekt hij de invloed van Spinoza en weerspreekt (niet: weerlegt) hij beweringen, ook door tijdgenoten, dat Locke en anderen voor hun radicalisme belangrijker zijn geweest dan Spinoza. Veel verder dan 1787 komt Israel niet.

Wel verklaart hij - dat is blijkbaar het ‘failliet’ uit zijn titel - dat de jakobijnse staatsgreep van 1797 voorlopig het einde was van het radicaal democratisme.

Een lastig boekje, omdat Israel een teil filosofische, historische en politieke problemen inderhaast door één rietje poogt leegt te drinken. Dat gaat niet zo goed. Als hij zijn focus wat beperkt had, was hij mogelijk overtuigender geweest.

Niet dat hij ongelijk heeft. Maar het aantal en soort bronnen dat Israel gebruikt, is wat gering: een vijftiental auteurs en wat KB-pamfletten. Als hij op diezelfde wijze te werk was gegaan bij zijn beschouwingen over de Nederlandse ideeënwereld van rond 1700 was hij nooit al zijn spinozisten op het spoor gekomen.

Het is bovendien lastig dat hij weinig in discussie gaat over over de herkomst van de radicaliteit in dit laatste kwart van de achttiende eeuw. Bij Israel is een spinozist altijd een radicaal (Dat wil Herkauwer aannemen. Maar hij neemt voorlopig niet aan dat elke radicaal een spinozist is. In zijn ervaring is dat niet zo).

Verder vindt Herkauwer het wat problematisch dat de Verlichting ietwat verschraald wordt tot vooral het politieke. In de Nederlandse tijdschriften van 1805-1810 is een geweldige hoeveelheid radicaliteit te vinden, die, noodgedwongen misschien, nauwelijks politiek van aard is, maar wereldbeschouwelijk wel buitengewoon vernieuwend is. Die bladen worden geschreven door mensen die de patriottentijd bewust hadden meegemaakt.

Desondanks: Israel heeft voortdurend allerlei aardige observaties. Hij wordt beledigend minzaam wanneer hij onze Nederlandse historici ervan langs geeft - altijd amusant.