Religie en Verlichting

maandag 22 oktober 2007

Afgelopen woensdag verscheen een bundel studies over Religie en Verlichting. (1) Herkauwer is doorgaans niet zo dol op dit soort verzamelingen. Maar hier is sprake van een nuttig blijvertje, denkt hij.

Na een voorwoord volgen 23 studies over aspecten van het complex religie/Verlichting. Meestal zijn het sonderingen, illustraties van wat er aan de hand geweest moet zijn, aan de hand van een contemporaine tekst. Die tekst vindt men na elk essay afgedrukt.

De spreiding van de thema’s zal duidelijk worden uit de volgende opgave van wat men in deze bundel vindt:

- Religie en Verlichting: de actualiteit van een debat aan het begin van de eenentwintigste eeuw (Ernestine van der Wall)
- De beste aller werelden? Politiek, religie en een weerbarstige samenleving. Nederland 1650-1850 (Leo Wessels)
- Rede, openbaring en de strijd tegen bijgeloof: de vroege Verlichting in de Republiek (Jan Wim Buisman, Jan de Vet)
- Jacob Leydekker, een bedroefde christenleraar over het spinozisme (Rienk Vermij)
- Godsdienstig liberalisme in de gereformeerde kerk. Antonius van der Os, slachtoffer van het licht (Roel Bosch)
- De Nijkerkse opwekkingsbeweging verdacht van ‘geestdrijverij’ (Johan Fekkes)
- De Zeedemeester der kerkelyken. Een verlichte lutherse spectator over de ‘fijnen’ (Marijke van Rooijen-van Kempen)
- Rigoureuze kerkkritiek. Stoutmoedige journalistiek in de Republiek (Jan de Vet). [Gaat feitelijk over de Snelziende Lynceus van 1748. Herk.]
- Innerlijke overtuiging zonder zekerheid en godsdienst zonder dwang. Dromen van een Amsterdams kousenkoopman (Ton Jongenelen) [over Pieter Bakker. Herk.]
- Voltaire, Marmontel en de campagne tegen religieus fanatisme (Ernestine van der Wall)
- De voorrechten van de gereformeerde kerk verdedigd. Johannes Barueth, waakhond en luis in de pels (René van den Berg)
- De eredienst als strijdperk van verlichting. De psalmberijming van 1773 (Roel Bosch)
- Vrijheid en godsdienst in Vlissingen. Strijd om de bouw van een rooms-katholieke kerk (Jacq de Mooij)
- De ingehouden Verlichting onder de Nederlandse katholieken (Theo Clemens)
- De predikant als pedagoog. De prijsverhandeling van Allard Hulshoff over geestelijke en zedelijke vorming (Willeke Los)
- De vrouw, de bijbel en de Verlichting. De visie van de jurist Frederik Adolf van der Marck in context (Jan Wim Buisman)
- Het meisje, God en vaderland. Een ideale religieuze opvoeding volgens Wolff en Deken (André Hanou)
- ‘Schitrend wonderwerk’: het goddelijk ontwerp in de natuur. Fysicotheologie en het ‘argument from design’ (Ed Arnold)
- Paulus Chevalier, hoogleraar en burger op de drempel van een nieuwe tijd (Cees Huisman)
- Pleidooien voor de scheiding van kerk en staat. Teylers Godgeleerd Genootschap en de prijsvraag van 1795 (Simon Vuyk)
- De joodse gelijkberechtiging en de ‘verlichte’ praktijk. De Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen onder de loep 1796-1798 (Merel Stikkelorum)
- Kritiek op de Verlichting. Bezwaren van Isaac da Costa (Simon Vuyk)
- ‘Vrijheid’ of ‘Gods woord’. Twee interpretaties van de vaderlandse geschiedenis (Leo Wessels)
En na dit alles overweegt u maar, of het wel waar is, zoals de conservatieve kritiek soms graag betoogt, dat ‘een boze verlichte wolf het brave christelijke Roodkapje opgegeslokt heeft’ (p. 23).

(1) Ernestine van der Wall, Leo Wessels (red.), Een veelzijdige verstandhouding. Religie en Verlichting in Nederland 1650-1850. Nijmegen, Vantilt, 2007. 456 blzz. ISBN 978 90 77503 73 7. € 29,90